Ayrim so’z va iboralarni bot-bot eshitamiz, o’zimiz ham qo’llaymiz, lekin ularning asl ma’no-mazmuni qanday ekanligiga ko’p ham ahamiyat bermaymiz. «Daryo» kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so’zlardan ba’zilari haqida fikr yuritadi.
Chin-Mochin. Chin – Xitoy. Mochin qaer?
Illyustratsiya: «Daryo» / Dilzoda Hamidjonova
Badiiy adabiyotlarda, ayniqsa, ertaklarda Chin-Mochin, Chinu Mochin kabi iboralarga ko’zimiz tushadi. Ba’zan o’zimiz ham so’zlashuvda ishlatamiz. Chin Xitoy ekani ko’pchilikka ma’lum. Bu yurt nomi inglizchada ham China deyiladi. Xo’sh, Mochin qaer?
Mochin hindcha Moho – katta va Chin so’zlaridan, Katta Chin degan ma’noni anglatadi.
Milliy ensiklopediyaga ko’ra, Mochin qadimda Xitoyning shimoli va shimoli-g’arbida yashagan xalqlar nomidan kelib chiqqan joy nomi.
Mochinning o’rni ijtimoiy-siyosiy vaziyat va xalqlarning ko’chishi natijasida o’zgarib turgan. Mahmud Koshg’ariy «Devonu lug’otit turk»da Yuqori Chinda istiqomat qilgan tabg’achlar keyingi davrda mochin deb atalganligini aytadi. «Mochinliklar va chinliklarning alohida tillari bor bo’lsa ham, shaharliklar turkchani yaxshi biladilar, biz bilan yozishmalari turkchadir», — deb yozadi ulug’ tilshunos.
Abduxoliq Abdurasul o’g’li «Chin va Mochin» kitobida Mahmud Koshg’ariy o’z dunyo xaritasida Mochin deb chizgan joy Koreya yarimoroli bo’lishi kerak degan fikrni ilgari suradi va u hozirgi Manjuriya hududiga to’g’ri kelishini aytadi.
Chin va Mochin so’zlari qadimda turkiy xalqlar yashagan hududlarga nisbatan ham ishlatilgan. Keyinchalik ular anglatadigan ma’no o’zgargan.
To’rt muchaga nimalar kiradi?
Illyustratsiya: «Daryo» / Dilzoda Hamidjonova
«To’rt muchasi sog’» degan gapni ko’p eshitamiz. Badiiy adabiyotlarda ham bu ibora bot-bot ko’zga tashlanadi. Mucha so’zining lug’aviy ma’nosi kishi a’zosidir. To’rt muchasi sog’lik esa jismonan sog’lomlikni anglatishi ma’lum.
Lekin to’rt mucha deganda aynan qaysi tana a’zolari nazarda tutiladi? «O’zbek tilining izohli lug’ati»ga ko’ra, to’rt mucha oyoq, qo’l, ko’z va quloqdir.
Misol:
To’rt muchasi sog’ odamga bekorchilikdan yomon dard yo’q ekan. S. Siyoyev, «Avaz».
«Juftakni rostladi»: juftak nima?
Illyustratsiya: «Daryo» / Dilzoda Hamidjonova
Tilimizda juftakni rostlamoq, juftakni urmoq va ba’zan juftak otmoq iboralari qo’llanadi. Ular qochib qolmoq, orqa-oldiga qaramasdan qochmoq ma’nolarini anglatadi:
Omon menga qaradi, men «tag’in bir balo bo’lib qoldi shekilli» deb allaqachon juftakni rostlagan edim. G’. G’ulom, «Shum bola».
Ibora tarkibidagi juftak so’zi fors tilidan olingan bo’lib, ikki oyoqlab tepish ma’nosini anglatadi. Forschada ot, mol kabi hayvonlarning keyingi ikki oyoq bilan tepishi, tepinishiga ham shu so’z ishlatiladi.
Lekin tepki ma’nosidagi juftak so’zi o’zbek tilida mustaqil ishlatilmaydi. U faqat ibora tarkibida qo’llanadi, xolos. Uning omonimi ham bor. Misgarlikda ishlatiladigan ombirsimon qisqich ham juftak deyiladi. Albatta, bu boshqa so’z.
Darranda – yirtqich hayvon
Illyustratsiya: «Daryo» / Dilzoda Hamidjonova
Kitoblarda, gazeta-jurnallarda parranda-darrandalar degan so’zga duch kelgan bo’lsangiz kerak. Parranda nimaligini ko’pchiligimiz yaxshi bilamiz: har qanday qush zoti. Uyda boqiladiganlari uy parrandasi deyiladi. Masalan, tovuq – uy parrandasi. U ham aslida qush.
Xo’p, bu gaplar tushunarli. Lekin darranda nima?
Darranda – asli forscha so’z, pora qilmoq, parchalamoq ma’nosidagi fe’lning hozirgi zamon shakli. Izohli lug’atga ko’ra, o’zbek tilida ikki xil ma’noda ishlatiladi.
1. Sutemizuvchi yirtqich, vahshiy hayvon:
Darrandalarning ayrimlari – sariq yumronqoziq va sug’urlar qish va yozda uzoq uyquga ketadi. «Fan va turmush»
2. Ko’chma ma’noda. Yovuz, yirtqich:
Darranda dushmanlar serjahl, asabiy, Kuchanar devorni sindiray deya.
M. Shayxzoda, «Chorak asr devoni».
Demak, darranda yirtqich hayvon, ko’chma ma’noda esa yovuz, yirtqich deganidir.
