XX asrning oxirida Time jurnali Albert Enshteynni «Asr odami» deb tan oldi. Albert nisbiylik haqidagi juda g’alati narsalarni o’ylab topgan olim edi. Uning miyasini haqiqiy Mega Miya deb atash mumkin. Axir u hatto nisbiylik haqidagi ishi uchun Nobel mukofotiga sazovor bo’lganini aytishadi. Boshqa tomondan, maktab o’quvchilarining avlodlari Enshteyn maktabda muvaffaqiyatsizlikka uchraganiga ishonish bilan maktabdagi yomon baholari uchun o’zlarini taskinlashadi. Ba’zi motivatsion ma’ruzachilar ham bu da’voni aytishadi – lekin bu da’vo Nobel mukofoti haqidagi da’vo kabi noto’g’ri.
Birinchidan, Enshteyn 1921-yilda nisbiylik haqidagi ishi uchun fizika bo’yicha Nobel mukofotini qo’lga kirita olmadi. Keling, biroz orqaga qaytaylik. 1905-yilda Eynshteyn hayotidagi eng katta yilni o’tkazdi. U rafiqasi Mileva yordamida, Britannica ensiklopediyasiga ko’ra, «insonning olamga bo’lgan nuqtai nazarini abadiy o’zgartirgan» beshta ilmiy maqola yozgan. Har qanday olim hatto bu ajoyib maqolalardan birini yozishdan faxrlanar edi – lekin Albert ulardan beshtasini bir yil ichida nashr etdi!
Birinchi maqola, albatta, Nisbiylik – boshqa obektlarga nisbatan harakatlanayotganda ob’yektlar bilan nima sodir bo’lishini ko’rib chiqdi. Yana bir maqolasida, mikroskop orqali bir tomchi suvga qaraganingizda, mayda zarrachalarning tebranishini ko’rishingizga asoslanib, atomlar va molekulalar mavjud bo’lishi kerakligini isbotladi. Uchinchi maqolasida esa yorug’likning g’alati xususiyati – Fotoelektr effekti ko’rib chiqildi. O’simliklar va quyosh xujayralari yorug’likni elektrga aylantirganda, fotoelektr effektini amalga oshiradilar. Uning maqolasida fotoelektr effekti batafsil tushuntirib berilgan.
Nisbiylik nazariyasi ommaning ongini zabt etgan bo’lishi mumkin, ammo Enshteynning Nobel mukofotiga sazovor bo’lishiga fotoelektr effekti sabab bo’lgan.
Ikkinchidan, Enshteyn o’rta maktabda, albatta, muvaffaqiyatsizlikka uchramagan. Enshteyn 1879-yil 14-martda Germaniyaning Ulm shahrida tug’ilgan. Keyingi yili uning oilasi Myunxenga ko’chib o’tadi. U 7 yoshida Myunxendagi maktabga kiradi. 9 yoshida Luitpold gimnaziyasida o’qiy boshlaydi. 12 yoshida hisob-kitoblarni o’rganadi. Bu o’sha davr uchun juda yaxshi holat edi, chunki talabalar odatda 15 yoshida hisob-kitoblarni o’rganishardi. U fanlarni juda yaxshi bilardi. Biroq, XIX asrda Germaniya ta’lim tizimi juda qattiq va tartibli bo’lganligi sababli, u o’zining matematik bo’lmagan ko’nikmalarini (tarix, tillar, musiqa va geografiya kabi) rivojlantirmagan. Darhaqiqat, uni skripka chalishni o’rganishga maktabi emas, onasi rag’batlantirgan va u bu borada ham juda yaxshi ishlagan.
1895-yilda u Shveysariyaning Syurix shahridagi nufuzli Federal Politexnika maktabiga kirish uchun kirish imtihonlarni topshirdi. U 16 yoshda, abiturientlardan ikki yosh kichik edi. U fizika va matematikadan juda yaxshi o’qidi, lekin aniq bo’lmagan fanlardan, ayniqsa, fransuz tilidan yomon o’qidi – shuning uchun uni qabul qilishmadi. Shunday qilib, o’sha yili u Aargaudagi Kanton maktabida (shuningdek, Aarau deb ataladi) o’qishni davom ettirdi. U yaxshi o’qidi va bu safar Federal Politexnika maktabiga kirish imtihonlarini topshirdi.
Shunday qilib, keyingi yili u nihoyat Tsyurixdagi Federal Politexnika institutida o’qishni boshladi (garchi u ko’pchilik talabalaridan bir yosh kichik bo’lsa ham). Bundan tashqari, 1896 yilda, u atigi 16 yoshda bo’lsa ham, u nisbiylik bo’yicha keyingi ishiga bevosita olib kelgan ajoyib insho yozdi.
U o’rta maktabni muvaffaqiyatsiz o’tkazmadi va, albatta, kambag’al talaba emas edi.
Xo’sh, u o’rta maktabda muvaffaqiyatsizlikka uchraganligi haqidagi afsona qanday boshlangan?
Oson. 1896-yilda Eynshteynning Aargau maktabidagi so’nggi yili bo’lganida, maktabning baholash tizimi o’zgartirildi.
Ilgari eng past baho bo’lgan “6” bahosi endi eng yuqori ball bo’ldi. Shunday qilib, eng yuqori ball bo’lgan «1» bahosi endi eng past ball bo’ldi.
Shunday qilib, Eynshteynning baholarini qidirgan har bir kishi uning «1» atrofida ko’p ball to’plaganini ko’radi – bu yangi baholash sxemasiga ko’ra «muvaffaqiyatsiz» degan ma’noni anglatadi.
Va bu shuni anglatadiki, maktab o’quvchilari bu afsonadan boshqa tayoqcha sifatida foydalanishlari to’g’ri emas – ular ko’proq o’qishlari va o’z ustida ishlashlari kerak.
