Nasriddin Afandi – turkiy xalqlar og’zaki ijodidagi obraz. Ismi Xo’ja Nasriddin bo’lib, Afandi uning laqabidir. U o’zbeklarda Nasriddin afandi, turklarda Xo’ja Nasriddin, qozoqlarda Xo’ja Nosir, ozarbayjonlarda Mulla Nasriddindir. Afandi barcha latifalarda mard, to’g’ri so’z, haqiqatgo’y, adolatni ulug’lovchi, kambag’al, beva-bechoralarning himoyachisi, shuningdek, shaxs va jamiyat kamchiliklari ustidan kuluvchi xalq qahramoni sifatida gavdalangan. U ba’zi adolatsiz amaldorlar, qozilarning, so’zi bilan ishi mos kelmaydigan kishilarning kirdikorlarini fosh etgan, ularga bo’lgan munosabatini yengil mutoyiba yoki achchiq hajv orqali ixcham va obrazli tarzda ifodalagan.
BMT ta’lim, bilim va madaniyat tashkiloti UNESSO tomonidan 1996-yilni “Nasriddin afandi yili” deb e’lon qilinishi bilan Nasriddin afandi haqida tadqiqotlar yanada ko’paygan. 2008 yilda Nasriddin afandi tavalludining 800 yilligi deb qabul qilindi va turli marosimlar o’tkazildi.
Har yili 5 iyuldan 10 iyulgacha yo’lingiz Koniyaning Akshehir tumaniga tushadigan bo’lsa, Nasriddin afandini albatta ziyorat qilishni unutmang. Chunki u yerda o’tkaziladigan festivalda ramziy Nasriddin afandilar bilan uchrashishingiz mumkin. Xalqaro Akshehir Nasriddin afandi marosimlarida miriqib dam olishingiz va Nasriddin afandining latifalaridan tinglab yuzingizga tabassum yugurishi mumkin.
Mulla Nasriddin turk xalq arbobi. Nasriddin Xo’ja, asosan, zukko va hazil tuyg’usiga ega donishmand sifatida namoyon bo’ladi. U haqiqatda yashaganmi, yashagan bo’lsa, uning asl shaxsi qanday bo’lganligi haqida bahslar bor. Shuningdek, uning haqiqiy tarixiy shaxs ekanligini ko’rsatadigan ba’zi hujjatlar ham mavjud. Ushbu hujjatlardan olingan ma’lumotlarga ko’ra Xo’ja Nasriddin, 1208 yilda Akshehirning Hortu qishlog’ida tug’ilgan. Sivrihisordagi madrasada Sayyid Mahmud Xayroniy va Sayyid Xoji Ibrohim qo’lida tahsil olgan bo’lib, o’z qishlog’ida qishloq imomlik vazifasini zimmasiga olgan. So’zlashuv tilida u hissiyot va noziklikni o’z ichiga olgan yumoristik janrning kashshofiga aylandi. Keyinchalik esa, u madrasada dars bergan va qozilik qilgan.
Ana shu vazifalari tufayli unga Nasiriddin Xoja (ya’ni «mullo», «o’qituvchi») taxallusi qo’llangan, keyinchalik esa bu ism, Xo’ja Nasriddin timsolini oldi. Uning hayoti haqidagi ma’lumotlar xalqning unga bo’lgan haddan tashqari mehr-muhabbati tufayli mish-mishlarga aralashib ketgan. Nasriddin Xojaning qadr-qimmati uning boshidan kechirgan voqealar bilan emas, balki o’zi va jamoatchilik tomonidan aytiladigan hajviy hazillardagi ma’no, kinoya, masxara unsurlarining nafisligi bilan o’lchanadi.
Mulla Nasriddin hazillari bilan tanilgan quvnoq va donishmand shaxs. Oradan yillar o’tgan bo’lsada, u hali ham kulgili, ayni paytda o’ylantiruvchi ertaklari bilan bizning mehrimizni qozonib kelmoqda. Uning hech bo’lmaganda bitta latifasi yoki hikoyasini eshitmagan inson bo’lmasa kerak.
Eshakka teskari minish hikoyasi
Xo’ja Nasriddin bir kuni eshak minmoqchi bo’libdi, lekin avval o’ng oyog’ini uzangiga qo’yibdi. Eshakni shunday minib yurdi, lekin yuzi dumga qarab turardi. O’sha payt uni ko’rganlar: Nega eshakka teskari mindingiz? – deb so’radilar. Mulla Nasriddin javob berdi: Men teskari minmadim, eshak teskari!
***
Bir kuni Xo’ja Nasriddin eshakni teskari minibdi. Kishilardan biri; U zotga: «Janob, nega eshakka teskari mindingiz? -deb so’radi, «Orqadagi xavflarni ko’rish uchun», dedi Xo’ja Nasriddin — Oldindan kelayotgan xavf-xatarlarchi?— deb so’radi yana;- «Uni eshak ham ko’rib turibdi», -deb javob beribdi Afandi.
