Bugun, 16 oktyabr butun dunyo non kunini nishonlamoqda: bayram ochlikka qarshi kurash bo‘yicha xalqaro faoliyat bilan shug‘ullanuvchi BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti tashkil etilgan kunga bag‘ishlangan. U 2006 yilda Novvoylar va qandolatchilar xalqaro ittifoqi tashabbusi bilan tashkil etilgan. Shu munosabat bilan qo‘shni Tojikistonda non yopish an’anasi qanday ekani va unda nimalar kerakligi, ularning o‘zbekcha nonlar bilan qanday o‘xshashliklari borligi haqida gaplashamiz.
Tojikistonliklar odatda bug‘doy unidan pishiriladigan yassi nonlarni iste’mol qiladi. Har bir mintaqada yassi nonlarni tayyorlashning o‘ziga xos usuli bor, ular maxsus pechlarda – tandir yoki tanurada pishiriladi.
Tojikcha nonlarning o‘nlab ismlari bor: chopoti, kulcha, girdacha, fotir, qalama, oddiy xamirturushsiz pishiriq, o‘t va ziravorlar qo‘shilgan yassi va hokazo.
Hududlarning deyarli barcha aholisi do‘konlarda non sotib olmaydi, balki uni o‘zlari tayyorlaydi – eng oddiyidan tortib to boy va bayram uchun atalganlarigacha.
Shu bilan birga, hamma deyarli bir xil oddiy retseptdan foydalanadi – un, suv va tuz, faqat ba’zi tojikistonliklar xamirturushdan foydalanadi, aholining ayrimi esa xamirturushsiz xamir yoki shimgichli xamirdan foydalanadi. Aholining bir qismi xamirga sariyog‘ yoki sut qo‘shadi, ayrim tojikistonliklar esa qo‘shmaydi.
Tojikistonda nonga munosabat alohida, juda hurmatli. Ular nonsiz stolda o‘tirishmaydi. Ovqatlangandan so‘ng, dasturxonda qolgan barcha mayda ushog‘i yig‘ib olinadi va hech qachon axlatga tashlanmaydi.
Rasht girdacha
Rasht vodiysi aholisi, asosan, juda katta yassi non – girdacha pishiradi. Aytish kerakki, bu borada viloyat qizlari mohir. Yoshligidan ular tandirda yassi non pishirishga odatlangan. To‘y-hashamlarda va boshqa tadbirlarda barcha ayollar – qo‘ni-qo‘shni, qarindosh-urug‘lar yig‘ilib, turli xil non va non mahsulotlari, jumladan, kulcha, yassi pishirishda ko‘maklashadi.
Xatlon chapoti
Xatlon viloyati aholisi tez-tez chapoti pishiradi – bu lavash kabi nozik yassi non. Chapoti pishirish jarayoni boshqa barcha yassi nonlardan farq qiladi va juda murakkab: uni hamma ham pishira olmaydi. Shuningdek, mamlakatning ushbu eng yirik hududi aholisi shahar aholisiga milliy taom – qurtoba tayyorlashda qo‘llaniladigan patir – sariyog‘li yassi non pishirishni o‘rgatgan. Patir sho‘rva bilan juda mazali, hatto choy bilan tanovul qilinsa ham ovqatdek tuyuladi.
So‘g‘d yassi nonlari eng go‘zal hisoblanadi
Mamlakatning shimoliy mintaqasi aholisi turli xil non mahsulotlari pishirishda mohir. “Xujan Panjshanbe” bozorida shunday xilma-xil yassi nonlarni ko‘rish mumkinki, ko‘rib ko‘z quvnaydi. Mahalliy yassi nonlar har xil o‘lcham va shakllarda bo‘ladi va har doim g‘ayrioddiy tarzda bezatilgan. Hatto shirin qovurilgan yassi nonlar ham bor.
Holva bilan kulcha
Pomir aholisi ham tandir va pechlarda oddiy yassi non pishiradi. Odam borki, to‘yda kelinni erining uyiga kuzatib qo‘yayotganda ota-onasi har doim yangi uyga shu munosabat bilan maxsus tayyorlangan ko‘p miqdorda kulcha va holva jo‘natishadi.
Tarixdan
Non birinchi marta miloddan avvalgi 15 ming yil avval O‘rta Osiyoda tayyorlangan. Suv bilan aralashtirilgan bug‘doy issiq toshlarda pishirilgan. Bugungi kunda u butun dunyoda eng mashhur taomlardan biri bo‘lib, har bir mamlakatda nonni tayyorlashning o‘ziga xos an’analari mavjud.
Misol uchun, Rossiyada bulka va javdar noni an’anaviy nonlarga aylangan, Yaqin Sharqda – pita, Fransiyada – baget, Italiyada – fokaccia va chiabatta, Shimoliy Kavkazda – churek.
Turkcha nonlar ham mashhur bo‘lib, Turkiya hatto bu borada Ginnesning rekordlar kitobiga ham kirgan. Mamlakat aholisi har yili aholi jon boshiga 200 kilogramm non iste’mol qiladi.
